Əsas məzmuna keçin

Entity-Relationship (E-R) Diaqramları

Entity-Relationship (E-R) diaqramları verilənlər bazası dizaynı üçün ən mühüm alətlərdən biridir. Bu diaqramlar real dünyada mövcud olan obyektlər (entities), onların xüsusiyyətləri (attributes) və aralarındaki əlaqələri (relationships) vizual şəkildə təsvir edir.

E-R diaqramları verilənlər bazası dizaynının konseptual mərhələsində istifadə olunur və mürəkkəb verilənlər strukturlarının anlaşılmasını, planlaşdırılmasını və kommunikasiya edilməsini asanlaşdırır. Bu diaqramlar həmçinin mövcud sistemlərin analizi və təkmilləşdirilməsi üçün də çox faydalıdır.

E-R Diaqramının Əsas Komponentləri​

1. Entity (Varliq)​

Entity real dünyada mövcud olan və haqqında məlumat saxlanmalı olan obyektdir. Məsələn: Müştəri, Məhsul, Sifariş, Şirkət və s.

Xüsusiyyətləri:

  • Düzbucaqlı formada təsvir edilir
  • Adı böyük hərflərlə yazılır
  • Əsas ad (noun) olmalıdır
  • Müxtəlif nümunələri ola bilər

2. Attribute (Xüsusiyyət)​

Attribute entity-nin xarakteristikasını və ya xüsusiyyətini təsvir edir.

Attribute növləri:

  • Simple Attribute: Sadə, bölünməz xüsusiyyət (Ad, Yaş)
  • Composite Attribute: Mürəkkəb, bölünə bilən (Tam Ad = Ad + Soyad)
  • Derived Attribute: Hesablanan xüsusiyyət (Yaş = İndiki Tarix - Doğum Tarixi)
  • Multi-valued Attribute: Çoxlu dəyərli (Telefon nömrələri)
  • Key Attribute: Unikal identifikator (ID, E-mail)

3. Relationship (Əlaqə)​

İki və ya daha çox entity arasında olan əlaqəni təsvir edir.

Relationship növləri:

  • One-to-One (1:1): Hər entity digərindən yalnız bir nümunə ilə əlaqəli
  • One-to-Many (1:N): Bir entity digərindən çoxlu nümunə ilə əlaqəli
  • Many-to-Many (M:N): Hər iki entity çoxlu nümunələrlə əlaqəli

4. Cardinality (Kardinalite)​

Relationship-də iştirak edən entity nümunələrinin sayını göstərir.

E-R Diaqram Notasiyaları​

Chen Notasiyası (Klassik)​

  • Entity: Düzbucaqlı
  • Attribute: Oval
  • Relationship: Romb
  • Primary Key: Altı xəttli attribute
  • Derived Attribute: Qırıqlı xəttli oval

Crow's Foot Notasiyası (Müasir)​

  • Entity: Düzbucaqlı cədvəl
  • Relationship: Xətlər və simvollar
  • One: Düz xətt
  • Many: Qarğa ayağı simvolu

Praktik Nümunə: E-ticarət Sistemi​

Sadə E-ticarət E-R Diaqramı​

Mürəkkəb E-ticarət E-R Diaqramı​

E-R Diaqram Yaratma Prosesi​

1. Tələblərin Analizi​

  • Biznes tələblərini anlayın
  • Domain ekspertləri ilə məsləhətləşin
  • Məlumat axınlarını müəyyənləşdirin

2. Entity-lərin Müəyyənləşdirilməsi​

  • Məlumat saxlanmalı olan əsas obyektləri tapın
  • Entity adlarını müəyyənləşdirin
  • Entity-lər arasında fərqləri anlayın

3. Attribute-ların Müəyyənləşdirilməsi​

  • Hər entity üçün xüsusiyyətləri siyahıya alın
  • Primary key-ləri müəyyənləşdirin
  • Required və optional field-ləri fərqləndirin

4. Relationship-lərin Qurulması​

  • Entity-lər arasında əlaqələri müəyyənləşdirin
  • Cardinality-ni təyin edin
  • Foreign key-ləri müəyyənləşdirin

5. Normalizasiya​

  • Redundancy-ni aradan qaldırın
  • Normal formaları tətbiq edin
  • Performance-ı nəzərə alın

Advanced Konceptlər​

Weak Entity (Zəif Entity)​

  • Müstəqil mövcud ola bilməyən entity
  • Qoşa xəttli düzbucaqlı ilə gösterilir
  • İkili xəttli romb ilə strong entity-yə bağlanır

ISA Hierarchy (Inheritance)​

  • Ümumiləşdirmə və ixtisaslaşdırma
  • Supertype və subtype entity-lər
  • Üçbucaq simvolu ilə gösterilir

Aggregation​

  • Relationship-lərin entity kimi istifadəsi
  • Mürəkkəb strukturların təsviri
  • Qoşa xəttli romb

E-R Diaqramdan Relational Schema-ya Çevrilmə​

Entity Çevrilməsi​

-- CUSTOMER entity
CREATE TABLE Customer (
    customer_id INT PRIMARY KEY,
    first_name VARCHAR(50) NOT NULL,
    last_name VARCHAR(50) NOT NULL,
    email VARCHAR(100) UNIQUE NOT NULL,
    phone VARCHAR(20),
    registration_date DATE DEFAULT CURRENT_DATE
);

One-to-Many Relationship​

-- ORDER entity with foreign key
CREATE TABLE Order (
    order_id INT PRIMARY KEY,
    customer_id INT NOT NULL,
    order_date DATETIME DEFAULT CURRENT_TIMESTAMP,
    total_amount DECIMAL(10,2),
    FOREIGN KEY (customer_id) REFERENCES Customer(customer_id)
);

Many-to-Many Relationship​

-- ORDER_ITEM junction table
CREATE TABLE Order_Item (
    order_item_id INT PRIMARY KEY,
    order_id INT NOT NULL,
    product_id INT NOT NULL,
    quantity INT NOT NULL,
    unit_price DECIMAL(10,2),
    FOREIGN KEY (order_id) REFERENCES Order(order_id),
    FOREIGN KEY (product_id) REFERENCES Product(product_id)
);

E-R Diaqramların Üstünlükləri​

1. Vizual Təqdimat​

  • Mürəkkəb strukturları sadələşdirir
  • Texniki olmayan şəxslər üçün anlaşıqlıdır
  • Komanda üzvləri arasında kommunikasiyanı asanlaşdırır

2. Dizayn Doğruluğu​

  • Verilənlər redundancy-sini azaldır
  • Data integrity-ni artırır
  • Normalizasiya prinsiplərinin tətbiqini dəstəkləyir

3. Dokumentasiya​

  • Sistemin struktur dokumentasiyası
  • Gələcək dəyişikliklər üçün əsas
  • Knowledge transfer üçün faydalı

Ən Yaxşı Təcrübələr​

1. Adlandırma Konvensiyaları​

✅ Düzgün:
- Entity adları: CUSTOMER, ORDER, PRODUCT
- Attribute adları: customer_id, first_name, order_date
- Relationship adları: places, contains, belongs_to

❌ Yanlış:
- Entity adları: customer, Orders, product_table
- Attribute adları: custID, firstName, OrderDate
- Relationship adları: rel1, connection, link

2. Cardinalit və Participation​

✅ Düzgün:
- (1,1): Total participation, exactly one
- (0,1): Partial participation, at most one  
- (1,N): Total participation, at least one
- (0,N): Partial participation, zero or more

❌ Yanlış:
- Qeyri-dəqiq cardinality təyini
- Participation constraints-in yoxlanmaması

3. Normalizasiya​

✅ 1NF: Atomic values, no repeating groups
✅ 2NF: Remove partial dependencies
✅ 3NF: Remove transitive dependencies
✅ BCNF: Every determinant is a candidate key

4. Performance Nəzərə Alma​

  • Çox istifadə edilən query-lər üçün denormalization
  • Index strategiyaları
  • Partitioning imkanları

Çətinliklər və Həllər​

1. Mürəkkəb Business Logic​

Problem: Çox mürəkkəb business rule-lar Həll: Constraint və trigger istifadəsi

2. Performance Issues​

Problem: Normalizasiya səbəbindən yavaş query-lər Həll: Strategik denormalization

3. Scalability​

Problem: Böyük data həcmləri Həll: Sharding və partitioning

Nəticə​

E-R diaqramları verilənlər bazası dizaynının əsasını təşkil edir və uğurlu məlumat sistemlərinin yaradılması üçün vacibdir. Düzgün hazırlanmış E-R diaqramı:

  • Məlumat strukturunu aydın şəkildə təsvir edir
  • Data integrity-ni təmin edir
  • Gələcək genişlənmələr üçün əsas yaradır
  • Komanda üzvləri arasında ümumi anlayış formalaşdırır

Modern verilənlər bazası dizaynında E-R diaqramları hələ də ən effektiv və geniş istifadə edilən alətlərdən biridir.